मागच्या लेखात आपण मनाचा आणि आजारांचा असलेला जवळचा संबंध समजून घेतला . आपण सर्वांनी दिलेल्या प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद ! त्या लेखानंतर मला भरपूर messages माझ्या inbox मध्ये आले . त्यांनी आजार म्हणजे काय हे अजून विस्ताराने समजून सांगायला सांगितले . आज मी तेच करणार आहे .
आपला मानसिक ताण - तणाव हा आपल्या आजारांचा एक प्रमुख शिल्पकार असला तरी एकुलता एक नक्की नाही ! मानवी आजार हे एक multi - dimensional ( बहु आयामी ) असे प्रकरण आहे . खूप निरनिराळे घटक आजार ठरवतात . त्यातले काही स्वतःच्या शरीरात असतात ( endocrine factors ) तर काही असतात बाह्य घटक ( exocrine factors ) ! बर्याच वेळा हे घटक एकमेकांमध्ये छान विरघळून गेले असतात !!
१ ) माणसाची शरीररचना : प्रत्येक माणूस हा जरी हात , पाय , डोके आणि इतर सर्व अवयव घेऊन आला असला आणि सर्वांमध्ये तेच असले तरी प्रत्येक जण स्वतःची अशी काहीतरी वैशिष्ट्ये घेऊन आला असतो . " No two persons except uniovular twins are identical in all respects ! ". गदिमांनी जे म्हटले आहे " घटाघटाचे रूप आगळे " ते हेच !
हे त्याचे जे वैशिष्ट्य आहे ते बऱ्याच प्रमाणावर त्याचे आजार ठरवते . प्रत्येक आरोग्यशास्त्राने त्याची दखल घेतली आहे .
आयुर्वेदात त्याचा उल्लेख कफ , वात आणि पित्त प्रवृत्ती म्हणून केला आहे .
होमिओपथित त्याचा उल्लेख hydrogenoid , lymphatic , plegmatic , rheumatoid - अश्या निरनिराळ्या constitutions खाली केला आहे .
अलोपथित त्याचा उल्लेख हा प्रत्यक्ष आढळत नाही पण अप्रत्यक्ष personality type ( personality disorders नाहीत ) असा आढळतो .
आपण " पिंड " म्हणतो न तो हाच !
समजायला थोडे कठीण जात आहे ना ! हो कठीणच आहे हे !! मलाही पहिल्यांदा हे सर्व अभ्यासल्यावर कठीण गेले होते समजायला !
थोडक्यात प्रत्येक माणसाची एका विशिष्ट प्रकारचे आजार व्हायची एक tendency असते . ते हेच ! माणसाचे वजन , त्याची उंची, त्याची चयापचय क्रिया अशा अनेक गोष्टींचा एकत्रित परिणाम म्हणजे हे होय !
२ ) अनुवांशिकता ( Genetics ) : माणसाला झालेले पूर्वीचे आजार ( past history of diseases ) आणि त्याच्या रक्ताच्या नातेवायीकांना असलेले आजार ( family history of diseases ) ह्यांचा फार मोठा भाग आजार ठरण्यात असतो . प्रत्येक आरोग्य शाखा ह्या घटकाचा वेगवेगळ्या पद्धतीने वापर व विचार करते . काही शाखा आजाराचे निदान करण्यासाठी ह्या घटकाचा विचार करतात . तर काही शाखांमध्ये औषधांची निवड करताना ह्याही घटकाचा विचार केला जातो . .
होमिओपथि शास्त्रात आजारांचे psoric , sycotic , tubercular आणि syphilitic असे वर्गीकरण केले आहे आणि त्यानुसार औषधे बदलत गेली आहेत . आयुर्वेदिक शास्त्रात कफ , वात आणि पित्त प्रकृतीचे आजार ह्या नजरेतून त्यांच्याकडे बघितले जाते . अलोपथित मुख्यत्वे आजारांचे निदान करताना आणि त्यानुसार तपासण्या ( laboratory investigations ) करण्यासाठीच ह्याचा वापर केला जातो . अलोपथिक औषधे मात्र genetic load नुसार बदलत नाहीत .
माणसाचा धर्म , त्याची जात , त्याचा प्रदेश हेही genetic load समजून घायला मदत करतात .
जसे पारशी लोकांमध्ये G6PD शी संबंधित आजार मोठ्या प्रमाणात असतात . कच्छी लोकांमध्ये थालासेमिया आजाराचे प्रमाण जास्त असते तर आदिवासी लोकांमध्ये Sickle cell anaemia मोठ्या प्रमाणात सापडतो .
३) माणसाचा आहार : आहाराचे महत्व आपल्याला सर्वविदीत आहेच . माणसाचे सर्व आरोग्य , त्याची रोगप्रतिकारक्षमता आणि इतर बऱ्याच गोष्टी आहारावर ठरतात .बऱ्याचवेळा काही आजार होण्यापूर्वी माणसाचा आहार कमी होतो . त्याला "prodromal symptom" असे म्हणतात . " माझी भूक कमी झाली आहे , मला होणार बहुदा काहीतरी " असे आपण म्हणतो ते ह्याचमुळे !
शरीरातील भावनांचे केंद्र hypothalamus हेच शरीराच्या भूकेचेही मेंदूमधील केंद्र ( appetite centre ) आहे आणि त्याच्याच शेजारी posterior pitutary gland आहे जी शरीरातल्या सर्व प्रक्रिया प्रत्यक्षात नियंत्रीत करणाऱ्या सर्व ग्रंथींची राणी आहे . आता कळले आपल्या भावना , आपला आहार आणि भूक , आपले आरोग्य एकमेकांशी कसे संबंधित आहेत ते ! ( मागचा लेखांक १ वाचा - आजार आणि शरीराची ग्रंथीसंस्था ह्यांचा संबंध समजून घेण्यासाठी !)
आपला आहार किती आहे , काय आहे आणि केव्हा केव्हा आहे ह्यावरही आपले आजार अवलंबून असतात . आता fast food च्या जमान्याचे आजार आपल्याला माहित आहेत . त्याचवेळी भरपूर वेळा खाणारी ,बऱ्याच वेळाने खूप खाणारी , सारखे सारखे खाणारी माणसे , कोणत्या आजारांना बळी पडतात हे ही आपल्याला माहित आहे .
मुस्लिम लोकांमध्ये पोटाचे , अपचनाचे आजार मोठ्या प्रमाणावर आढळतात ह्याचे मुख्य कारण त्यांचे अन्न आहे .
प्रत्येक आरोग्यशास्त्र आहाराकडे वेगवेगळ्या नजरेतून पाहते .
आयुर्वेदात अन्नाला , ते शिजवण्याला , त्याच्या गुणधर्मांना भरपूर महत्व आहे . ऋग्वेदातही अन्न कसे खावे , कोणते खावे , कसे शिजवावे , कोणत्या भावनेने शिजवावे , कोणत्या भावनेने वाढावे व खावे ह्याबद्दल अतिशय सखोल सूचना केल्या आहेत .पण आयुर्वेदात भरपूर प्रकारचे पथ्य असते . खाण्यावर भरपूर प्रकारची बंधने असतात . त्यामुळेच आयुर्वेदीक औषधे घेताना " आजार परवडला पण ते पथ्य नको " असे होऊन जाते . ( इथे मी आयुर्वेदाचा अपमान करत नसून एक व्यावहारिक शक्यता / सत्य मांडत आहे . )
होमिओपथि आहाराकडे व्यावहारिक भावनेने बघते . माणसाला ज्या वेळी जे खावेसे वाटेल ते त्याने खावे असे होमिओपथि म्हणते .पण आरोग्यशास्त्राच्या मर्यादेत ! आजाराची पथ्ये पाळायला होमिओपथि सांगते . जसे पिष्ठमय पदार्थांचे ( carbohydrates ) मधुमेहातील मर्यादीत सेवन ! किंवा gout ह्या आजारात प्रथिनांचे ( proteins ) मर्यादेत सेवन ! होमिपथित औषधोपचार ठरवताना माणसाला खायला काय आवडते आणि काय नाही ह्याचाही विचार केला जातो . ( food cravings and aversions ,aggravations and ameliorations. ) बाकी शुद्ध होमिओपथित कॉफी , कांदा , लसुण, लोणचे वगैरे खायला काहीच बंदी नाही .
अलोपथि पण " आहाराकडे " व्यावहारिक नजरेने बघते . सरसकट पथ्ये इथे नसतात . तर आजारानुसार पथ्ये ठरवली जातात .
४ ) माणसाचा विहार : माणसाचे राहणे , त्याचे राहणीमान , त्याच्या सवयी , त्याची वैयक्तिक स्वच्छता , घरातली स्वच्छता , त्याचा व्यायाम , त्याचे recreation , त्याचे छंद , आवडीनिवडी , त्याची व्यसने , अश्या अनेक गोष्टी ह्या सदरात येतात . ह्या सर्व घटकांचा अप्रत्यक्ष किंवा प्रत्यक्ष संबंध आजारांशी येतो .
माणसाचा पोटापाण्याचा धंदा , तेथील ताण - तणाव , तेथील वातावरण , तेथील स्पर्धा , तेथे येणारा निरनिराळ्या पदार्थांशी त्याचा संबंध , संबंधांचा कालावधी अश्या बऱ्याच गोष्टींचा आजारावर प्रभाव असतो . मुंबईसारख्या rat race च्या ( स्पर्धात्मक आणि धावपळीच्या ) जगात तर हा भाग मोठ्या प्रमाणात प्रभाव टाकत असतो आजारी असणे किंवा नसणे ह्यावर ! ह्याचा अभ्यास " occupational hazzards " ह्या सदरात " preventive and social medicine " ह्या विषयांतर्गत केला जातो .
५ ) निद्रा : दिवसभर झालेल्या बौद्धिक आणि शारीरिक ताणाने झिजलेले शरीर झोपेच्या काळात आपली झीज भरून काढते . कारण त्या काळात शरीराच्या सर्व क्रिया नेहमीच्या , सामान्य धारेत ( optimum ) काम करत असतात . त्यामुळे नियमित आणि शांत झोप आपले आरोग्य मोठ्या प्रमाणात नियंत्रित करत असते .
" सकाळी उठल्यावर प्रसन्न वाटणे " हे योग्य आणि पुरेशी झोप झाल्याचे निशाण आहे .
६ ) स्वप्ने : स्वप्नांचा तसे म्हटले तर आरोग्याशी काहीही प्रत्यक्ष संबंध नाही . पण सखोल समजून घेतले तर भरपूर आहे .
आपल्या मराठीत एक म्हण आहे " मनी असे ते स्वप्नी दिसे ". सिगमंड फ्रोइड स्वप्नांना म्हणतो " dreams are the express ways of our subconscious emotions ". ! आपल्या मनात खोलवर दडून बसलेल्या सर्व भावनांचा राजमार्ग म्हणजे स्वप्न !!
आपली स्वप्ने आपल्या मनात खोलवर दडून बसलेल्या सर्व भावनांना व्यक्त करतात . आणि भावनांचा आणि आजारांचा काय संबंध आहे हे आपण कालच पाहिले . म्हणजेच आजार समजून घेण्यापेक्षा आजारी माणसाला समजून घेण्यासाठी स्वप्नांचा महत्वाचा उपयोग होतो . होमिओपथित ह्या अभ्यासाला विशेष महत्व दिले आहे .
७ ) महिलांचा मासिक धर्म ( menstrual cycle ) : महिलांचा मासिक धर्म हा पूर्णपणे शरीराच्या अंतरस्त्रावांवर ( hormones ) वर अवलंबून असतो . ही अंतर्स्त्रावे काय काम करतात , हे आपण अगदी थोडक्यात काल समजून घेतले आहे . शरीराच्या सर्व क्रिया प्रत्यक्ष नियंत्रित करून माणसाचे आरोग्य राखणे वा आजारी पडणे हे ह्या hormones वरच अवलंबून असते .
तसेच महिन्याला होणारा रक्तस्त्राव , त्याचा कालावधी , त्याचे प्रमाण हे शरीरातले रक्ताचे प्रमाण ठरवते . शरीरातले रक्ताचे प्रमाण आणि आपले आरोग्य ह्यांचा संबंध मी वर्णन करायला हवाच असे नाही . आपल्या सर्वांना तो चांगलाच माहीत आहे . मासिक धर्माआधी आणि मासिक धर्माबरोबर भावनांचे जे आंदोलन होते त्याचा आपल्या तब्येतीवर निश्चितच परिणाम होतो .
८ ) माणसाचे लैंगिक आयुष्य : लैंगिक आयुष्य हा प्रत्येक माणसाचा अतिशय जिव्हाळ्याचा आणि खाजगी विषय ! ह्यावर खरे तर एक मोठा लेख लिहिता येईल . जागेअभावी अगदी थोडक्यात मांडतो आहे . मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यासाठी sex चे मानवी जीवनात अनन्यसाधारण महत्व आहे . .
हे महत्वाचे घटक आपण समजून घेतलेत ! त्यांची तोंड ओळख करून घेतली . हा विषय खूप मोठा आहे . पण आपण तो थोडक्यात समजून घेतला आहे .
आता लक्षात आलेच असेल की माणसाचा आजार म्हणजे फक्त - त्याच्या आजाराची लक्षणे ( symptomatology ) , डॉक्टरांनी त्याला तपासल्यावर त्यांना मिळणारे निष्कर्ष
( examination findings ) आणि त्याच्या प्रयोगशालेय तपासण्यांचे निकाल ( laboratory investigation results ) ह्यांची बेरीज नव्हे . ते काही गणित नाही ! जे दिसते , जे जाणवते आणि जे लागते त्याच्यापलीकडे बरेच काही आहे त्यात !
थोडक्यात मानवी आजार हा खालील घटकांवर अवलंबून असतो
अ ) माणसाचा मूळ स्वभाव , त्याच्या आयुष्यात घर , समाज आणि कार्यस्थळ ह्या तीन पातळ्यांवर त्याला आलेले ताण - तणाव ( mental attributes and mental stress )
ब ) माणसाची शरीररचना ( constitution )
क ) माणसाचा आहार , विहार , निद्रा , मैथून , स्वप्ने ( food , habitat , sleep , dreams , sexual life )
ड ) स्त्रियांच्या बाबतीत त्यांचा मासिक धर्म ( menstrual cycle )
इ ) माणसाचे पूर्वीचे आजार आणि त्याच्या रक्ताच्या नातेवायीकांचे आजार ( Genetic history )
ह्या सर्वांची एक गोळाबेरीज .असते . बरे हे घटक स्वतंत्र नसतात . एकमेकांमध्ये असे गुंतलेले असतात की एकमेकांपासून त्यांना अजिबात वेगळे करता येत नाही .
म्हणजेच माणसाचा एखादा अवयव ( organ ) किंवा एखादी शरीरसंस्था ( body system ) आजारी पडत नसून संपूर्ण माणूस आजारी पडतो . " Not the body parts or system is diseased but the entire human is ! ". " माझ्या बाबतीत ही अमुक गोष्ट झाली म्हणून तमुक आजार झाला " असे होत नाही . त्या अमुक एका गोष्टीला फक्त " exciting cause किंवा precipitating cause " म्हणतात ज्याने आजार सुरु होतो . पण आजार वरील सर्व घटकांचा एकत्रित परिणाम असतो .
फक्त लक्षणे दुरुस्त करायची म्हणजे मुळापासून आजार बरे करणे होत नाही . ती फक्त वरवरची मलमपट्टी होते . आजार मुळापासून बरा करायचा असला तर मग वर दिलेल्या सर्व घटकांचा विचार करूनच औषध दिले पाहिजे .
एक उदाहरण देतो म्हणजे मी इथे काय म्हणतोय ते स्पष्ट आणि चांगले लक्षात येईल .
Acidity ! मुंबईकरांच्या जीवनातला एक नियमित आजार !! acidity च्या लक्षणांनुसार औषध दिले तर ती फक्त वरवरची मलमपट्टी होईल . तेव्हा acidity चा त्रास होणार नाही . पण तो कायमकरता जावा ह्यासाठी मात्र आपल्याला वर दिलेल्या सर्व घटकांचा म्हणजे माणसाचा मूळ स्वभाव , त्याचे ताण - तणाव , त्याची शरीररचना ( constitution ) , त्याचा आहार , विहार , निद्रा , मैथून , स्वप्ने , त्याची अनुवांशिकता इत्यादी सर्व घटकांचा अभ्यास करून औषध द्यावे लागेल . त्या औषधाच्या वैशिष्ट्यांमध्ये ह्या सर्व गोष्टींचा विचार केला असायलाच हवा .
तेव्हा पूर्ण शरीराचे ( The man as a whole ) सर्व आयामात { मानसिक व शारीरिक } आरोग्य कसे लाभेल हे आपण पुढच्या लेखात बघू.
सौजन्य डॉ सुबोध नाईक
